Sint Nicolaas en zijn helpers zijn voor veel kinderen alweer in het land. Het leek alsof iedereen op elkaar aan het wachten was: hoe zien de pieten er dit jaar uit? Interessanter is misschien om jezelf af te vragen wat je jouw kinderen mee wilt geven. Wat is de betekenis van dit geliefde jaarfeest in deze tijd? Als je je daarover een beeld hebt gevormd, wordt het makkelijker een passende vorm te vinden.
Inhoudelijke achtergronden De roetdiscussie vermeldt bijvoorbeeld zelden waarom dat roet zo belangrijk is: de schoorsteen symboliseert de verbinding van hemel en aarde. Dat doet Sint Nicolaas als heilige ook: hij maakt heel. Meer weten?
Er kan meer dan je denkt Vrijschoolbeweging.nl gaf enkele jaren terug al een impressie van enkele scholen die met open vizier luisteren en kijken naar wat er leeft binnen hun schoolgemeenschap. Niks doen is simpelweg geen optie. Waar kozen zij voor? Hoe kun je omgaan met het vieren van Sint Nicolaas op school? Dit webartikel inspireerde een moeder en cultureel antropologe in spé om eens op te schrijven hoe zij kijkt naar het debat over de figuur van Zwarte Piet. Ze schreef het stuk om met haar familie in gesprek te gaan over het herijken van hun pakjesavondtraditie en ze stelde het beschikbaar voor de vrijeschool van haar kinderen in Middelburg. Je kunt haar gastblog hieronder lezen. Ter inspiratie ❤
De figuur van Zwarte Piet – een persoonlijke visie vanuit de antropologie en antroposofie
Als student culturele antropologie waarin ik de mens in zijn sociale context bestudeer – maar ook als “vrijeschoolmoeder” die haar kinderen wil opvoeden als vredelievende mensen met een open blik op de wereld, schrijf ik deze gastblog.
Antropologie: Antropos [mens] Logos [wetenschap/ theorie] Antroposofie: Antropos [mens] Sofie [wijsheid/ levensbeschouwing]
Voor of tegen? De figuur van Zwarte Piet is sinds enkele jaren een veelbesproken figuur geworden in Nederland. Dit publieke debat wordt eigenlijk gevoerd door mensen die vóór en mensen die tégen zijn. Degenen die vóór zijn beargumenteren o.a. dat de figuur bij een Nederlandse traditie hoort, dat het een feest is voor kinderen en dat kinderen niet discrimineren of geen racisme kennen, dat hij onschuldig is en dat hij er nu eenmaal bij hoort. En dat hij daarom niet zou mogen of kunnen veranderen. De tegenstanders stellen ondermeer dat Zwarte Piet voortkomt uit ons koloniale verleden; dat het van oorsprong een slaafse figuur is die symbool staat voor onderdrukking van bepaalde etnische groepen. Zij zien Zwarte Piet als een representatie van die onderdrukking, en als figuur die het hedendaagse debat over racisme (bijvoorbeeld etnisch profileren) en discriminatie in onze samenleving in stand houdt en bevestigt.
Balanceren tussen goed en kwaad Het is voor mij een heel interessant fenomeen, dit debat. Het leeft enorm, en het wordt door veel mensen heel persoonlijk ervaren. Veel mensen voelen zich gekwetst en in de war: ben ik nu een racist als ik graag Zwarte Piet bij het Sinterklaasfeest wil houden? Hoe moet ik hem als figuur begrijpen? En hoe vorm ik mijn mening? Maar een hele grote groep mensen voelt zich nog meer gekwetst en niet erkend. Deze mensen voelen zich (ongewild) verwant met de figuur die in relatie met de Sint wordt geportretteerd als de domme, de onnozele, de grappenmaker. Een marginale figuur die als joker wordt gezien. Sommigen worden in de maanden rondom het feest uitgemaakt voor Zwarte Piet, wat impliceert dat de figuur staat voor iets wat onrein is, zoals we dat in de antropologie noemen. In ons sociale leven leren we als mensen te laveren tussen datgene wat goed is en dat wat kwaad is – dat wat rein is en wat onrein is. Dit ligt “vast” in de “code” van elke cultuur en zo maken we ons onze cultuur eigen. Deze gedachte is heel bepalend in hoe wij “navigeren” en ons ontwikkelen.
Dát het debat er is, zegt iets over dat normen en waarden in onze samenleving altijd in beweging zijn; dat wat we goed of slecht vinden verandert constant. Sinds de Verlichting hebben wetenschappers zich gebogen over de vraag wat mensen van elkaar laat verschillen. Uitkomst daarvan is het (nog steeds) sterke idee van witte suprematie – met dus een focus op het uiterlijke. Binnen dit idee zijn mensen met een witte huidskleur en westerse identiteit (afkomst wordt automatisch verbonden aan identiteit) verheven boven mensen met een zwarte huidskleur. Ideeën over ontwikkeling, waarin het westen “verder” zou zijn ontwikkeld in wijsheid (democratie, economie) typeert deze vormen van (vroeg) racisme. Nederland kent een ingewikkelde en zeer controversiële koloniale geschiedenis waarin deze ideeën tot uiting kwamen – en waardoor ze in stand gehouden werden.
Ook “onze” fascinatie voor het Oosten (Perzië), wat ook deel is van wat Zwarte Piet representeert, en vooral terug te vinden is in kunst en muziek, kent een problematische grondgedachte; gestoeld op ideeën over (erotische) seksualiteit en vruchtbaarheid, onderdrukking en ongelijkheid.
Focus op wat ons verbindt Gelukkig is de sociale wetenschap zich steeds meer gaan verdiepen in wat ons als mensen verbindt; juist door afstand te nemen van het idee dat er wezenlijke verschillen bestaan, focussen we ons nu juist op hoe we op elkaar lijken, en is de overtuiging sterker geworden, dat onze omgeving ons grotendeels vormt tot wie we zijn, waarvoor we staan en welke beslissingen we nemen. Daarbij wordt gekeken naar machtsstructuren van allerlei aard, in relatie tot het individu.
Wat doet nu al deze informatie ertoe in het debat van Zwarte Piet? En wat doet dit alles ertoe in ons gesprek over hoe wij op de Vrije School Het Sinterklaasfeest willen vormgeven? Ik denk dat door te begrijpen waarom de figuur van Zwarte Piet als problematisch wordt ervaren in onze samenleving, we kritisch kunnen kijken naar hoe antroposofische ideeën over het verhaal van Sint Nicolaas en zijn knecht misschien moeten veranderen. Wat ik zou willen zien in onze school is erkenning voor dit debat.
Navigeren tussen licht en donker Hoe kunnen we kijken naar de figuur van Zwarte Piet? Door de figuur te zien en in te zetten als de representant van het duistere/donkere, wat het lichte doet oplichten. Daarvan kunnen we leren dat het leven zowel een donkere als een lichte kant kent, waardoor we ons beter kunnen ontwikkelen. Maar ik vind het misplaatst om deze reden aan te dragen om níet te willen veranderen. Juist door kritisch te durven kijken naar hoe onze schoolpedagogiek als voorbeeld staat binnen de ontwikkeling van onze kinderen, en te beseffen dat beelden die voor ons als opvoeders zo logisch zijn, maar door het jonge kind niet zomaar als hetzelfde worden geïnterpreteerd, kunnen we de figuur misschien doorgronden.
Wachten op hoe het Sinterklaasjournaal of andere scholen (in de regio of daarbuiten) het doen moet niet de reden zijn om te blijven bij wat het is. Laten we het ook niet enkel plaatsen binnen de “sprookjeswijsheid” waarin dit feest soms wordt geplaatst – dat beelden meer zijn en doen dan hun uiterlijkheid. Het decemberfeest fungeert toch juist in essentie als een opmaat naar het kerstfeest? Waarin kinderen als voorbode op de komst van het kerstkind (als symbool voor hoop, (naasten)liefde, redding) worden verrast, moeten leren vrijgevig te zijn (het goede)? Zo bekeken vormt Zwarte Piet de tegenpool. Ik denk dat ook zonder deze figuur er lijfelijk bij te laten zijn, we de waarde van hem kunnen uitdrukken in ons Sinterklaasfeest.
Hoe dan? Ik stel voor om de figuur niet meer te betrekken bij het feest – op school niet en thuis wellicht ook niet meer, maar dat Sint Nicolaas (wij als ouders) zélf die taak krijgt: hij zou de wijze moeten worden die zowel de lichte als de donkere kant (het geven / schenken en het nemen) in ons menszijn kan representeren. Laten we hem in ons feest de stem geven van goedertierenheid, wijsheid en vrijgevigheid. Maar laat hem ook de boodschapper zijn die ons wil onderwijzen in “goed en kwaad”? Kortom; laten we er weer een symbolisch feest van maken. Het gaat tenslotte om de boodschap. En zoals gezegd; kinderen zijn in essentie natuurlijk geen racisten, maar ik geloof dat als kinderen telkens met bepaalde beelden (en ideeën) worden geconfronteerd – beelden met een connotatie (lading) – dat zij die tot zich nemen en als kompas gebruiken.
De Roetpiet als tussenpaus? Wat betekent dit concreet? Natuurlijk kan Sint Nicolaas het niet alleen op 5 december. Misschien een goed idee om aan kinderen die niet geschminkt noch verkleed zijn, deze hulp-taak te geven? Met elkaar, voor elkaar? Hier aanbeland voelt het juist om nog even stil te staan bij de Roetpiet, die de afgelopen jaren zijn intrede deed. Persoonlijk kan ik daar niet veel mee, want het is naar mijn mening nog altijd een compromis in een debat waar geen compromis in zou moeten bestaan. Maar evengoed heb ik begrip dat deze nieuwe figuur een overgangsrite belichaamt. Vanuit de antropologie zien we in bijna elke cultuur dit gegeven terug komen. Een overgangsrite wordt vaak vormgegeven door bepaalde gewoonten of figuren die midden in een overgang staan; van datgene in het verleden naar iets nieuws in de toekomst. De Roetpiet is zo’n liminele figuur. Liminaliteit betekent in veel gevallen een leergang / overgang die van levensbelang is; bijvoorbeeld de gang van kindheid naar volwassenheid waarin de pubertijd de liminele fase is. De Roetpiet representeert een fase waarin nog niet helemaal duidelijk is welke kant het op gaat. Hij maakte zich los van Zwarte Piet, en wordt steeds overbodiger in de toekomst.
Tot slot: het is aan een ieder om dit feest een feest te laten zijn voor iedereen. Sint Nicolaas is niet enkel een kinderfeest, maar ook zeker een waardevol feest voor volwassenen. Bijna iedereen heeft er speciale herinneringen aan. Laat dit stuk daarom geen aanval zijn op persoonlijke keuzen, maar juist tot inspiratie zijn voor een ieder die in dit debat zoekende is of een standpunt wil innemen.
Ik wens iedereen een mooie decembertijd toe!
Met inspirerende groet, een studerende “vrijeschoolmoeder”
Bewaren